ΚΡΙΣΙΜΑ ΤΟΠΙΑ Ή ΤΟΠΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ;

῞Ενατοπίο δέν εἶναι, ὅπως τό ἀντιλαμβάνονται μερικοί, κάποιο ἁπλῶς σύνολο γῆς, φυτῶν καί ὑδάτων. Εἶναι ἡ προβολή τῆς ψυχῆς ἑνός λαοῦ στήν ὕλη… (Οδυσσέας Ελύτης)

Ζούμε σε μια χώρα που η εναλλαγή του τοπίου συμβαίνει πολύ γρήγορα, το ανάγλυφο, οι κορυφογραμμές, οι ρεματιές, τα φαράγγια, διαδέχονται  τα οροπέδια. Οι πεδιάδες, το δάσος, οι ετήσιες καλλιέργειες και οι οπωρώνες ακολουθούν τους θαμνότοπους και τα άγονα βράχια, το αστικό τοπίο εισχωρεί στο περιαστικό περιβάλλον. Το τοπίο στέκεται απέναντι στον άνθρωπο, και ο άνθρωπος απέναντι από το τοπίο, όμως από όποια πλευρά και να το δεις, το τοπίο ξεχειλίζει από ζωή. Άραγε ο άνθρωπος διαμορφώνει το τοπίο ή το τοπίο τον άνθρωπο; Ή μήπως και τα δυο μαζί; Είναι αλήθεια ότι σκληροί τόποι παιδεύουν και εκπαιδεύουν άκαμπτους χαρακτήρες και ότι απλόχεροι τόποι σμιλεύουν πιο ευπροσάρμοστους τύπους ανθρώπων;

Το τοπίο είναι αναμφισβήτητα, ένδειξη της κουλτούρας ενός λαού, αποτυπώνει πολιτιστικά και ιστορικά στοιχεία που μεταφέρονται μέσα από τη λογοτεχνία, την ποίηση, τη ζωγραφική,  περιλαμβάνει χαρακτηριστικά που μπορεί να διαμορφώσουν ή να φανερώνουν το χαρακτήρα της κοινωνίας που το βιώνει. Ο τόπος  διαμορφώνεται έντεχνα ή μη από τον άνθρωπο ανάλογα την εποχή, τις ανάγκες της  και την ιδεολογία που τη διέπει. Παραδείγματα υπάρχουν πολλά και στην ιστορία π.χ ο άνθρωπος της πόλης μετέφερε στο εξωστικό τοπίο τη γεωμετρική διάταξη της πόλης. Οι αγροτικοί πληθυσμοί συνθέτουν τοπία που αντικατοπτρίζουν την καθημερινό  τρόπο ζωής τους και μέσω της λαϊκής παράδοσης  εξυπηρετούν τις  ζωτικές ανάγκες τους. Στην σύγχρονη πόλη ο άνθρωπος επιθυμεί την επαναπρόσληψη του φυσικού τοπίου στην πόλη με τις φυτοκοινωνίες του αγροτικού και περιαστικού τοπίου να προσπαθούν να εισέλθουν μέσα σε αυτήν.                                                                                                                                       

Το τοπίο όμως δεν είναι μόνο αυτό που βλέπουμε αλλά και ο τρόπος που το ερμηνεύουμε. Ο άνθρωπος προσλαμβάνει εικόνες αλλά τις επεξεργάζεται διαφορετικά ανάλογα με τα βιώματά του, την εκπαίδευση του, την ηλικία του. Η ταχύτητα αντίληψης και ανάγνωσης του τοπίου έχει σχέση με την παρατήρηση αν είναι άμεση ή όχι, από την κίνηση του ανθρώπου, από την προσοχή την οποία επιδεικνύει, την διάθεσή του, την εποχή, αλλά και από το ίδιο το τοπίο και τις εναλλαγές του.
Ο τόπος χαρακτηρίζεται από ρευστότητα, υπάρχει μια συνέχεια στη ροή του τόπου, του χρόνου και του φωτός. Χαρακτηριστικά του όπως το ανάγλυφο, το βάθος, το πλάτος του ορίζοντα, το φως, οι σκιές, τα στοιχεία (φυσικά, πολιτιστικά) που το συνθέτουν, αλληλεπιδρούν και το παραλλάσσουν, το κάνουν αρεστό, πληκτικό, ενδιαφέρον ή αδιάφορο.
Το φυσικό τοπίο σύμφωνα με τον G. Simmel είναι μια απέραντη σύνδεση στοιχείων που εκφράζεται χωρικά και χρονικά, στη φύση υποστηρίζει δεν υπάρχουν χωριστά κομμάτια, όλα αποτελούν μια ενότητα. Μέσα στην πόλη όμως η επίδραση της αντίληψης του τοπίου διαφέρει, οφείλεται στην αναλογία μεταξύ του ανοιχτού χώρου, του ύψους των κτιρίων και της κλίμακας του σώματος και της ανθρώπινης κίνησης.(Ν. Σαλίγκαρος). Είναι σαφές ότι το συναίσθημααλλάζει όταν ο άνθρωπος κινείται μέσα στην πόλη που περιβάλλεται από ψηλά κτίρια, προσπαθεί να απεγκλωβιστεί γυρεύοντας οπτικές φυγές, έχει ανάγκη από σημεία αναφοράς, επιθυμεί να συνδεθεί με φυσικά στοιχεία, να ζήσει τις εποχιακές εναλλαγές που του προσφέρουν οι χώροι πρασίνου, να βιώσει πολιτιστικά στοιχεία. Στο ύπαιθρο τα συναισθήματα για αυτόν που το βιώνει είναι σίγουρα διαφορετικά από αυτόν που το προσπερνά ταξιδεύοντας, αντίστοιχα και ο άνθρωπος της υπαίθρου βιώνει το περιβάλλον της πόλης ξέχωρα από τον αστό.

Το τοπίο μπορεί να αντανακλά την συλλογική αλλά και ιδιωτική μνήμη. Οι τόποι αλλάζουν πολύ αργά, είναι όμως ζωντανοί κρίκοι ανάμεσα σε αυτό που ήμασταν και σε ότι έχουμε γίνει. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους αισθανόμαστε μια τέτοια βαθιά και προφανώς δυσανάλογη αγωνία όταν ένα αγαπημένο τοπίο μεταβάλλεται ή και θλίψη όταν διαπιστώνουμε ότι το τοπίο που κουβαλάμε μέσα μας διαφέρει από το πραγματικό. Ο τόπος μπορεί να εγκλωβίσει τον άνθρωπο ή να τον απελευθερώσει. Στο υποσυνείδητο μας κουβαλάμε μνήμες που μπορεί να μας κάνουν να νιώθουμε καλά και οικεία σε τόπους ολότελα ξένους ή και το αντίθετο. Αναμνήσεις από τα παιδικά χρόνια, όπως και από τα μετέπειτα σημαντικά γεγονότα της ζωής, δένονται με τόπους και κωδικοποιούνται ή μετασχηματίζονται σε σκηνές κινηματογραφικής ταινίας που ανασύρονται σε ανύποπτο χρόνο.

Καταγραφή του τοπίου σημαίνει, προσδιορισμός του χαρακτήρα του, της γεωμορφολογίας του, εντοπισμός τυχόν αξιόλογων ανθρωπογενών ή φυσικών σχηματισμών του, ανάλυση της τοπικής αρχιτεκτονικής, εντοπισμός σημαντικών στοιχείων που συνθέτουν το συγκεκριμένο φυσικό τοπίο. Θα πρέπει σίγουρα να μελετηθεί ο βαθμός ομοιογένειας και τα ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά, οι αναλογίες και η ισορροπία των όγκων, η σχέση ανοιχτών, κλειστών και ενδιάμεσων χώρων, τα ύψη και οι όψεις των κτιρίων, τα υλικά κατασκευής του δομημένου περιβάλλοντος, η κατάσταση και η αναλογία των υπαίθριων δημόσιων χώρων, η χλωρίδα, η πανίδα, η διασπορά των στοιχείων του τοπίου μέσα σε αυτό και πολλά άλλα.
Αφού γίνει η καταγραφή και αναλυθούν και αξιολογηθούν όλα τα στοιχεία λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνο την αισθητική, αλλά τη λειτουργικότητα και τα περιβαλλοντικά ζητούμενα, θα ήταν θεμιτό να δοθούν κωδικοποιημένες κατευθύνσεις για τη δόμηση των νέων κτιρίων αλλά και την διαμόρφωση του περιβάλλοντος ιδιωτικών και δημόσιων χώρων. Μια τέτοια προσπάθεια έχει ξεκινήσει από το ΥΠΕΚΑ για παραδοσιακούς οικισμούς σε αρκετούς νομούς στη χώρα. Μένει όταν τελειώσουν αυτές οι μελέτες να θεσμοθετηθούν και να τηρηθούν οι όροι που θέτουν.
Στις μέρες της πραγματικής κρίσης που βιώνουμε επιβάλλεται να κατανοήσουμε την αξία του τοπίου που μας περιβάλλει, να το προστατέψουμε και να το αναδείξουμε, πρέπει να καταλάβουμε ότι ποιοτικό τοπίο είναι αυτό που διαθέτει εντοπιότητα. Ο τουρισμός που διαλαλούμε ότι αποτελεί το βαρύ πυροβολικό της οικονομίας μας δεν βρίσκεται μόνο μέσα στα μεγάλα ξενοδοχεία με τις πισίνες και τους φοίνικες, αλλά θα πρέπει να συνδεθεί με το αυθεντικό, το μοναδικό, το απέριττο ελληνικό τοπίο. Είμαι σίγουρη ότι αυτή η ποιοτική μας στροφή απέναντι στον τόπο μας θα μας αποζημιώσει.

κείμενο- φωτο
Stavroula katsogianni